وضعیت جنین در رحم: سفالیک یا بریچ؟

وقتی درباره به دنیا آمدن فرزندتان فکر می‌کنید، شاید تصویری کلی در ذهن داشته باشید. اما اینکه جنین در لحظه تولد دقیقاً چطور قرار گرفته، یکی از مهم‌ترین اطلاعاتی است که تعیین می‌کند آیا می‌توانید زایمان طبیعی داشته باشید یا خیر و اصلاً زایمان چقدر آسان یا سخت خواهد بود. وضعیت قرارگیری جنین در واقع نقشه راه زایمان شماست. یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های مادران باردار، وضعیت قرارگیری جنین در رحم است. در طول دوران بارداری، جنین به طور مداوم در حال حرکت و تغییر وضعیت است و بررسی علائم بارداری در سلامت جنین بسیار اهمیت دارد. اما در ماه‌های پایانی بارداری، معمولاً جنین به وضعیتی می‌رسد که برای زایمان آماده باشد. دو وضعیت اصلی برای قرارگیری جنین وجود دارد: سفالیک و بریچ. در این مقاله، به بررسی دقیق این دو وضعیت، علل آن‌ها و تأثیراتشان بر زایمان می‌پردازیم.

وضعیت قرارگیری جنین به چه معناست؟

بسیاری از افراد این مفاهیم را یکی می‌دانند، اما متخصصان برای توصیف دقیق وضعیت جنین از سه کلمه کلیدی استفاده می‌کنند:

• تظاهر (Presentation): این ساده‌ترین تعریف است. منظور آن قسمتی از بدن جنین است که در دهانه رحم و کانال زایمان قرار می‌گیرد.
  • مثال: سر (سفالیک)، باسن (بریچ) یا شانه.
• موقعیت (Position): این مفهوم جهت‌گیری جنین را مشخص می‌کند. یعنی بخش تظاهرکننده جنین، نسبت به ستون فقرات مادر (جلوی شکم، عقب کمر، چپ یا راست) در چه جهتی قرار گرفته است.
  • مثال: اگر سر جنین تظاهر کرده، پشت سرش (اُکسیپوت) رو به جلوی شکم مادر باشد، موقعیت قدامی است.
• درازکش (Lie): این مفهوم زاویه‌ای را توصیف می‌کند که ستون فقرات جنین نسبت به ستون فقرات مادر دارد.
  • انواع اصلی: طولی (Longitudinal) (موازی با مادر، چه سر پایین چه پا پایین) و عرضی (Transverse) (جنین به پهلو).

سفالیک در بارداری

وقتی پزشک یا ماما می‌گویند “وضعیت جنین شما سفالیک است”، یعنی خبر خوبی شنیده‌اید! سفالیک (Cephalic) یعنی سر جنین در پایین، نزدیک به دهانه رحم، قرار گرفته است. این حالت مطلوب‌ترین و شایع‌ترین حالت برای زایمان طبیعی است.

رایج‌ترین و بهترین نوع تظاهر سفالیک، حالت ورتکس (Vertex) است. در این حالت، بالاترین نقطه و کوچک‌ترین قطر سر جنین (تاج سر یا اصطلاحاً ورتکس) در ورودی لگن مادر قرار می‌گیرد و جنین چانه‌اش را کاملاً در سینه جمع کرده است. این وضعیت بهترین تطابق را با کانال زایمان فراهم می‌کند.

انواع وضعیت سفالیک

هرچند همه آن‌ها “سر پایین” هستند، اما تفاوت‌هایی در موقعیت و زاویه سر وجود دارد که بر روند زایمان تأثیر می‌گذارد:

• سفالیک قدامی (Occiput Anterior): بهترین وضعیت برای زایمان واژینال
  • این همان حالت ایده‌آل است. سر جنین به سمت پایین است و پشت سر (Occiput) رو به جلوی شکم مادر (Anterior) قرار دارد. در این حالت، جنین می‌تواند با کمترین مقاومت و کوچک‌ترین قطر سر از لگن عبور کند.
• چرا چانه جنین باید در سینه جمع شود؟ (نقش فتیال اتیتود یا حالت جنین)
  • به این جمع شدن بدن جنین (جمع کردن دست و پاها و چسباندن چانه به سینه) فتیال اتیتود (Fetal Attitude) می‌گویند. وقتی جنین چانه‌اش را در سینه جمع می‌کند، کوچک‌ترین قطر سر خود را برای عبور از لگن ارائه می‌دهد. اگر چانه بالا باشد، قطر بزرگ‌تری از سر درگیر می‌شود که می‌تواند باعث زایمان طولانی‌تر یا متوقف شدن آن شود.
• سفالیک خلفی (Occiput Posterior): وضعیت “آفتاب‌رو”
  • در این حالت، سر جنین پایین است اما پشت سرش (Occiput) رو به پشت کمر مادر (Posterior) قرار دارد. به آن “وضعیت آفتاب‌رو” (Sunny-side Up) نیز می‌گویند، چون اگر جنین در این وضعیت به دنیا بیاید، رو به سقف است. زایمان در این حالت اغلب طولانی‌تر و دردناک‌تر است و ممکن است نیاز به چرخش داشته باشد.
• تظاهرات غیرمعمول سفالیک (صورت و ابرو)

گاهی اوقات جنین به‌جای ورتکس، با ابرو (Brow Presentation) یا صورت (Face Presentation) وارد لگن می‌شود. این تظاهرات به ندرت اتفاق می‌افتند و اغلب نیاز به سزارین دارند زیرا قطر سر برای عبور بسیار بزرگ می‌شود.

زایمان سفالیک و کمترین خطرات

وضعیت سفالیک قدامی مطلوب‌ترین حالت است زیرا:

1. ورود و خروج آسان: کوچک‌ترین قطر سر جنین وارد لگن می‌شود.
2. فشردگی مناسب: سر جنین به طور مؤثرتری به دهانه رحم فشار می‌آورد و به باز شدن آن کمک می‌کند.
3. بهترین زاویه: زاویه عبور سر از انحنای لگن مادر بسیار مناسب است.

جنین سفالیک و زایمان زودرس

جنین‌هایی که زودرس (زیر 37 هفته) به دنیا می‌آیند، اغلب هنوز در وضعیت سفالیک قرار دارند. با این حال، به دلیل کوچک بودن سر و نسبتاً بزرگ بودن بدن جنین نارس، ریسک‌هایی مانند پرولاپس بند ناف (Cord Prolapse) (افتادن بند ناف قبل از سر) و مشکل در خروج سر وجود دارد، حتی اگر تظاهر سفالیک باشد.

سفالیک بودن جنین خطرناک است؟

خیر، وضعیت سفالیک نه تنها خطرناک نیست، بلکه امن‌ترین و مطلوب‌ترین وضعیت برای تولد است. اگر جنین شما در وضعیت سفالیک قدامی باشد، در بهترین حالت ممکن برای یک زایمان واژینال نرمال قرار دارد و جای نگرانی نیست، بلکه باید خوشحال باشید.

بریچ در بارداری

در وضعیت بریچ، برخلاف حالت سفالیک، پاها یا باسن جنین به سمت پایین و سر او رو به بالا قرار دارد. این وضعیت می‌تواند به دلایل مختلفی مانند شکل رحم، مقدار مایع آمنیوتیک، اندازه جنین و حتی جفت سرراهی رخ دهد. بریچ بودن جنین معمولاً نیاز به مراقبت‌های ویژه و در برخی موارد، زایمان سزارین دارد.

بریچ (Breech) به حالتی گفته می‌شود که سر جنین در بالای رحم (زیر دنده‌های مادر) قرار دارد و باسن یا پاهای او در پایین، نزدیک کانال زایمان، هستند. این وضعیت در حدود ۳ تا ۴ درصد از بارداری‌های کامل دیده می‌شود و چالش‌های زیادی را برای زایمان طبیعی ایجاد می‌کند.

انواع حالت‌های بریچ جنین

• بریچ فرانک (Frank Breech): رایج‌ترین نوع
  • وضعیت: باسن جنین به سمت پایین است و پاها صاف به سمت بالا (کنار سر) کشیده شده‌اند. تقریباً ۶۵ تا ۷۰ درصد از بریچ‌ها از این نوع هستند.
• بریچ کامل (Complete Breech): وضعیت نشستن
  • وضعیت: جنین در حالت نشستن چهارزانو قرار دارد. باسن به سمت پایین است و زانوها و پاها خم و نزدیک باسن قرار دارند.
• بریچ ناقص/فوتلینگ (Footling Breech): پاها ابتدا خارج می‌شوند
  • وضعیت: یک یا هر دو پای جنین در پایین‌ترین نقطه و زیر باسن قرار دارند و احتمالاً اولین چیزی هستند که از کانال زایمان خارج می‌شوند. این حالت خطرناک‌ترین نوع بریچ برای زایمان طبیعی است.
• بریچ عرضی (Transverse Lie): جنین به پهلو
  • وضعیت: جنین به صورت افقی (پهلو به پهلو) در رحم دراز کشیده است و معمولاً شانه یا دست او در پایین‌ترین نقطه قرار دارد. زایمان طبیعی در این وضعیت به هیچ وجه ممکن نیست و حتماً باید سزارین انجام شود یا وضعیت جنین تغییر کند.

علل و عوامل افزایش‌دهنده بریچ بودن جنین

چندین عامل می‌توانند فضای کافی یا تشویق لازم را برای چرخش جنین فراهم نکنند و احتمال بریچ شدن را افزایش دهند:

• نقش حجم مایع آمنیوتیک (کم یا زیاد) و جفت سرراهی
  • مایع کم (Oligohydramnios): فضای کافی برای حرکت و چرخش جنین وجود ندارد.
  • مایع زیاد (Polyhydramnios): جنین فضای زیادی برای غوطه‌ور شدن و چرخش‌های مکرر پیدا می‌کند و ممکن است در نهایت در حالت بریچ قرار گیرد.
  • جفت سرراهی (Placenta Previa): قرار گرفتن جفت در مسیر دهانه رحم، فضای پایین رحم را اشغال کرده و از پایین آمدن سر جنین جلوگیری می‌کند.
• تأثیر بارداری چندقلویی و ناهنجاری‌های رحمی
  • چندقلویی: تقسیم فضای رحم بین دو یا چند جنین، مانع از قرارگیری صحیح آن‌ها می‌شود.
  • ناهنجاری‌های رحمی: اشکال غیرطبیعی رحم (مانند رحم دوشاخه‌ای) یا وجود فیبروم‌های بزرگ می‌توانند فضای کافی برای چرخش جنین را از بین ببرند.
  • زایمان‌های قبلی زیاد: در زنانی که زایمان‌های زیادی داشته‌اند، عضلات رحم ممکن است شل‌تر شده و در حفظ وضعیت جنین کارایی کمتری داشته باشند.

چگونه بفهمیم جنین در وضعیت سفالیک یا بریچ است؟

بهترین زمان برای پی بردن به وضعیت قرارگیری جنین معمولاً در هفته ۳۶ بارداری است. اگرچه جنین تا هفته‌های آخر مدام در حال حرکت است، اما پس از ۳۶ هفته احتمال چرخش به شدت کاهش می‌یابد. پزشک معالج و پزشک در منزل با استفاده از روش‌های زیر می‌تواند وضعیت جنین را تشخیص دهد:

شما می‌توانید بدون مراجعه به بیمارستان، سونوگرافی و رادیولوژی را در منزل انجام دهید. برای ثبت درخواست سونوگرافی در منزل با تیم نبض اول در تماس باشید.

• سونوگرافی: سونوگرافی دقیق‌ترین روش برای تعیین وضعیت جنین است. با استفاده از سونوگرافی، پزشک می‌تواند به وضوح محل قرارگیری سر و بدن جنین را مشاهده کند. همچنین از سونوگرافی آنومالی برای تشخیص سلامت جنین در ماه های آخر بارداری استفاده می‌شود.
• معاینه لگنی: پزشک با معاینه لگن مادر می‌تواند تا حدودی موقعیت جنین را تشخیص دهد.
• نقش نقشه‌برداری شکم (Belly Mapping) در تشخیص وضعیت: این یک روش غیررسمی است که مادران باردار می‌توانند برای حدس زدن وضعیت جنین خود انجام دهند. با ردیابی و علامت‌گذاری نقاطی که لگدها، سکسکه‌ها یا نقاط سفت (سر) و نرم (باسن) حس می‌شوند، می‌توانند به صورت حدودی وضعیت جنین را روی یک نقشه (تصویر شکم خود) مشخص کنند. این روش جایگزین معاینه پزشکی یا سونوگرافی نیست، اما می‌تواند برای افزایش آگاهی مادر و ایجاد ارتباط با جنین مفید باشد.

اندازه گیری‌های مهم در سونوگرافی جنین

در سونوگرافی، پزشک علاوه بر بررسی وضعیت جنین، برخی اندازه گیری‌های مهم را نیز انجام می‌دهد که عبارتند از:

• HC (Head Circumference): دور سر جنین که برای ارزیابی رشد طبیعی سر و تخمین وزن استفاده می‌شود.
• AC (Abdominal Circumference): دور شکم جنین که برای ارزیابی رشد کلی جنین و تخمین وزن استفاده می‌شود.

تفسیر سونوگرافی سفالیک و بریچ

در گزارش سونوگرافی، عبارات زیر را مشاهده خواهید کرد:

• سفالیک (Cephalic) / ورتکس (Vertex): به معنی سر پایین است.
• بریچ (Breech): به معنی باسن یا پاها پایین است.
• عرضی (Transverse): به معنی جنین به پهلو است.

اگر پزشک در معاینه شک به بریچ بودن جنین کند، تقریباً همیشه یک سونوگرافی برای تأیید وضعیت تجویز می‌شود.

جنین سفالیک به کجا لگد می‌زند؟

یکی از بهترین راه‌ها برای مادر برای درک وضعیت جنین، توجه به محل حرکات و لگد زدن‌های قوی است. وقتی جنین در وضعیت سفالیک قرار دارد:

• سر سفت: یک توده سفت، گرد و قابل‌حرکت (سر) را می‌توان در پایین شکم و نزدیک به استخوان شرمگاهی حس کرد.
• حرکات قوی در بالا: قوی‌ترین لگدها و ضربات پا (که معمولاً قوی‌تر از حرکات دست هستند) در قسمت بالای شکم یا زیر دنده‌های مادر حس می‌شوند.

اگر جنین شما سفالیک باشد، لگدها اغلب در بالای شکم، به ویژه زیر قفسه سینه و دنده‌ها حس می‌شوند. این ناحیه محلی است که پاهای جنین قرار گرفته‌اند.

علائم بریچ بودن جنین

وقتی جنین در وضعیت بریچ قرار دارد:

• سر سفت زیر دنده‌ها: یک توده سفت، گرد و بزرگ (سر) به وضوح در بالای شکم، زیر دنده‌ها حس می‌شود. این توده معمولاً ثابت‌تر از باسن است.
• حرکات بریچ: احساس سر سفت زیر دنده‌ها و لگد در پایین شکم
  • لگدها: قوی‌ترین لگدها در قسمت پایین شکم، نزدیک مثانه و ناحیه کشاله ران حس می‌شوند.
  • حرکات ظریف: ممکن است حرکت‌های کوچک‌تر، نرم‌تر و نامنظم‌تر (مانند حرکت دست‌ها یا آرنج‌ها) در بالای شکم حس شود.

تفاوت حرکات جنین بریچ و سفالیک

چرخش جنین و تصمیم‌گیری برای زایمان

اگر در هفته‌های آخر وضعیت جنین شما بریچ باشد، لازم است در مورد تلاش برای چرخاندن جنین یا برنامه‌ریزی برای زایمان تصمیم بگیرید. پزشکان معمولاً تا هفته ۳۶ بارداری صبر می‌کنند تا جنین خودبه‌خود بچرخد. اگر تا پایان هفته ۳۶ یا ابتدای هفته ۳۷ جنین همچنان بریچ باشد، به مادر گزینه چرخش سفالیک خارجی (ECV) پیشنهاد می‌شود.

تغییر وضعیت جنین از سفالیک به بریچ

بله، اگر جنین به وضعیت سفالیک چرخیده باشد (چه خودبه‌خود چه با ECV)، این احتمال وجود دارد که دوباره به بریچ برگردد، هرچند این اتفاق نادر است. اگرچه فضای رحم در هفته‌های آخر محدود است، اما این امکان همیشه وجود دارد، به‌ویژه اگر حجم مایع آمنیوتیک زیاد باشد.

روش چرخش سفالیک خارجی

چرخش سفالیک خارجی (External Cephalic Version) یک روش سرپایی است که در بیمارستان و توسط پزشک متخصص و تحت نظارت سونوگرافی شکم و لگن انجام می‌شود. پزشک با اعمال فشار دستی محکم و هدفمند به شکم مادر، تلاش می‌کند تا جنین را از حالت بریچ به حالت سفالیک (سر پایین) بچرخاند. این روش معمولاً پس از هفته ۳۶ انجام می‌شود و ممکن است داروی شل‌کننده رحم (توکولیتیک) برای افزایش موفقیت تزریق شود. در صورت لزوم میتوانید از خدمات تزریق در منزل نبض اول بهره ببرید.

راهکارهای خانگی برای تشویق جنین به چرخش

برخی از روش‌های غیرتهاجمی و خانگی که مادران برای تشویق جنین به چرخش استفاده می‌کنند (اگرچه اثربخشی علمی آن‌ها قطعی نیست، اما ضرری ندارند):

• وضعیت شیب معکوس (Inversion): دراز کشیدن روی تخته شیب‌دار یا بالا بردن لگن بالاتر از سر برای چند دقیقه.
• استفاده از صدا: قرار دادن هدفون یا پخش موسیقی ملایم در قسمت پایین شکم (نزدیک دهانه رحم)، با این امید که جنین به سمت منبع صدا حرکت کند.
• استفاده از سرما و گرما: قرار دادن یک بسته یخ روی بالای شکم (جایی که سر جنین است) به امید اینکه جنین از سرما دور شود و در پایین شکم (گرم‌تر) قرار گیرد.
• ورزش‌های مخصوص: انجام حرکاتی مانند پل زدن روی چهار دست و پا (Hands-and-Knees Position) یا برخی یوگاهای بارداری.

بریچ بودن جنین دختر و جنین پسر در حالت سفالیک

به طور کلی، جنسیت جنین تأثیر اثبات‌شده و مستقیمی بر وضعیت قرارگیری ندارد. وضعیت جنین عمدتاً به عوامل مکانیکی مانند حجم مایع آمنیوتیک، شکل رحم، محل جفت و تعداد بارداری‌های قبلی بستگی دارد، نه جنسیت.

آیا بریچ بودن برای جنین خطرناک است؟

بله، زایمان جنین بریچ (چه طبیعی و چه سزارین) با خطرات بیشتری همراه است.

• گیر کردن سر: در زایمان طبیعی بریچ، بدن کوچک‌تر جنین راحت‌تر خارج می‌شود، اما ممکن است سر (که بزرگ‌ترین قسمت است) گیر کند و زمان لازم برای خروج سر محدود است.
• فشردگی بند ناف (Cord Prolapse): این جدی‌ترین خطر است. بند ناف قبل از خروج جنین یا همزمان با آن به داخل کانال زایمان سقوط می‌کند و بین بدن جنین و لگن مادر تحت فشار قرار می‌گیرد. این وضعیت جریان خون و اکسیژن جنین را به سرعت قطع می‌کند و نیاز به سزارین اورژانسی دارد.
• کمبود اکسیژن (HIE): در نتیجه طولانی شدن زایمان یا فشردگی بند ناف، خطر کمبود اکسیژن به مغز جنین افزایش می‌یابد.

سزارین جنین بریچ

امروزه، سزارین به عنوان امن‌ترین روش برای به دنیا آوردن جنین بریچ در نظر گرفته می‌شود. دلایل ترجیح سزارین عبارتند از:

1. کاهش خطرات حین زایمان: خطر پرولاپس بند ناف و گیر کردن سر جنین از بین می‌رود.
2. کنترل زمان: پزشک می‌تواند زمان زایمان را قبل از بروز عوارض برنامه‌ریزی کند.
3. بهترین نتیجه برای نوزاد: مطالعات نشان داده‌اند که زایمان از طریق سزارین در جنین‌های بریچ به طور کلی نتایج بهتری برای نوزاد در پی دارد.

شرایط زایمان طبیعی بریچ

زایمان طبیعی بریچ تنها در شرایط بسیار خاص و تحت نظر پزشکان بسیار ماهر انجام می‌شود. این شرایط شامل:

• نوع بریچ: فقط در نوع فرانک بریچ (شایع‌ترین نوع) امکان‌پذیر است.
• اندازه جنین: جنین نباید خیلی کوچک یا خیلی بزرگ باشد.
• تجربه پزشک: حضور متخصص زنان و زایمان بسیار باتجربه در زایمان بریچ.
• ممنوعیت‌ها: زایمان طبیعی بریچ در موارد بریچ ناقص/فوتلینگ، جنین خیلی بزرگ (ماکروزومی) یا خیلی کوچک (نارس)، و لگن کوچک مادر تقریباً ممنوع است.

وضعیت قرارگیری جنین های دوقلو و روش زایمان

• دوقلوی اول سفالیک، دوقلوی دوم سفالیک: معمولاً زایمان طبیعی پیشنهاد می‌شود.
• دوقلوی اول سفالیک، دوقلوی دوم بریچ: اغلب پزشک اجازه زایمان طبیعی می‌دهد، زیرا بعد از تولد جنین اول، فضای بیشتری برای مانور دادن و چرخاندن جنین دوم وجود دارد.
• دوقلوی اول بریچ: معمولاً سزارین توصیه می‌شود.

وزن‌گیری جنین در ماه‌های پایانی بارداری

در ماه آخر بارداری، جنین به سرعت وزن می‌گیرد. میزان افزایش وزن به عوامل مختلفی مانند ژنتیک، تغذیه مادر و سلامت جنین بستگی دارد. پزشک با استفاده از سونوگرافی بارداری و اندازه گیری‌های HC و AC می‌تواند وزن تقریبی جنین را تخمین بزند.

جفت جلو و تأثیر آن بر وضعیت جنین

جفت جلو به معنی قرارگیری جفت در قسمت جلویی رحم است. این حالت معمولاً مشکلی برای وضعیت جنین ایجاد نمی‌کند. با این حال، در برخی موارد ممکن است شنیدن صدای قلب جنین را با استفاده از گوشی پزشکی دشوار کند.

اگر سر جنین بالا باشد چه باید کرد؟

در صورتی که جنین در وضعیت بریچ باشد، پزشک ممکن است روش‌های مختلفی مانند ورزش‌های خاص، ماساژ یا جااندازی خارجی را برای تغییر وضعیت جنین توصیه کند. اگر این روش‌ها موفقیت‌آمیز نباشد، ممکن است زایمان سزارین انجام شود.

نتیجه‌گیری

وضعیت سفالیک جنین بهترین حالت برای زایمان طبیعی است. اما در برخی موارد، جنین در وضعیت بریچ قرار می‌گیرد. با مراجعه منظم به پزشک و انجام سونوگرافی، می‌توان وضعیت جنین را به دقت بررسی کرد و در صورت نیاز، اقدامات لازم برای یک زایمان ایمن انجام داد.

سؤالات متداول

تغییر وضعیت جنین از سفالیک به بریچ در هفته‌های آخر بارداری چقدر شایع است؟

تغییر از سفالیک به بریچ در هفته‌های بسیار آخر (بعد از ۳۷ هفته) بسیار نادر است. پس از ۳۷ هفته، حجم جنین نسبت به فضای رحم بسیار زیاد شده و سر معمولاً در لگن تثبیت می‌شود. اگر این اتفاق بیفتد، ممکن است نشانه‌ای از مایع آمنیوتیک زیاد یا مشکلات ساختاری رحم باشد و نیاز به بررسی فوری دارد.

چه مواردی احتمال سزارین در وضعیت بریچ را افزایش می‌دهد؟

1. نوع بریچ: بریچ ناقص/فوتلینگ یا بریچ عرضی (تقریباً ۱۰۰٪ سزارین).
2. اولین بارداری مادر.
3. جنین بزرگ (ماکروزومی) یا خیلی کوچک (نارس).
4. ناموفق بودن چرخش سفالیک خارجی (ECV).
5. مشکلات جفت (مانند جفت سرراهی).
6. لگن کوچک مادر یا وجود هرگونه ناهنجاری در لگن.