انواع سرم و اجزای سرم تزریقی؛ معرفی لوازم تزریق و کاربردها

استفاده از سرم برای اغلب بیماران بستری در بیمارستان‌ها متداول است. سرم‌ها به دلایل مختلف از جمله تأمین مایعات بدن یا حفظ تعادل الکترولیت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ هم چنین به عنوان واسطه‌ای برای تزریق دارو به بیماران کاربرد دارند. به کارگیری سرم به عنوان بخشی از درمان بیماران حتماً باید زیر نظر پزشک صورت گیرد زیرا انواع مختلف سرم وجود دارد و هر یک کارایی مختص به خود را دارد. در این مقاله به معرفی انواع سرم و کاربردهای هر یک می‌پردازیم و درباره لوازم تزریق سرم صحبت خواهیم کرد؛ پس با ما همراه باشید.

اسم اجزای ست سرم

شناخت دقیق اجزای ست سرم کمک می‌کند تا پرسنل درمانی جهت تزریق سرم در منزل خطاهای احتمالی را به حداقل برسانند و سرعت تزریق را با دقت بالایی تنظیم کنند.

1. اسپایک (Spike / میخ سوراخ‌کن): این قطعه تیز در ابتدای ست سرم قرار دارد و به درون درپوش کیسه سرم فرو می‌رود. این بخش راه ورود مایع به محفظه چکه را باز می‌کند. لازم است قبل از اتصال اسپایک، حتماً گیره غلتکی بسته شود تا از ورود هوا به سیستم جلوگیری گردد.
2. محفظه سرم (اتاقک چکه / Drip Chamber): محفظه‌ای شفاف است که مستقیماً زیر اسپایک قرار می‌گیرد. وظیفه اصلی آن، امکان مشاهده تعداد قطرات در حال سقوط در واحد زمان است که برای شمارش و تنظیم سرعت جریان حیاتی است. برای عملکرد صحیح و جلوگیری از ورود هوا، این محفظه باید همیشه حداقل تا نیمه با مایع پر باشد.
3. گیره غلتکی (Roller Clamp): مهم‌ترین ابزار برای کنترل سرعت جریان است. با حرکت دادن چرخک این گیره روی لوله، می‌توان قطر لوله را کم یا زیاد کرد و نرخ انفوزیون (بر حسب قطره در دقیقه) را با دقت تنظیم نمود.
4. فیلتر هوا: یک قطعه سفید رنگ و کوچک معمولاً با منافذ ۱۵ میکرونی است که در انتهای اتاقک چکه تعبیه شده است. وظیفه این فیلتر، غربال کردن ذرات ریز، توده‌های کلوئیدی یا ناخالصی‌هایی است که ممکن است در مایع وجود داشته باشند. این اقدام یک خط دفاعی مهم برای جلوگیری از ورود میکروارگانیسم‌ها و آمبولی میکروذرات به گردش خون است.
5. پورت تزریق (درگاه تزریق دارو): این درگاه لاستیکی که معمولاً در طول مسیر لوله ست سرم قرار دارد، امکان تزریق داروهای ثانویه (مانند آنتی‌بیوتیک‌ها) را به طور همزمان با سرم اصلی فراهم می‌کند.
6. گیره اسلایدی (Slide Clamp): یک گیره ساده که برای قطع و وصل موقت جریان به کار می‌رود، بدون آنکه تنظیم دقیق سرعت که توسط گیره غلطکی انجام شده است، تغییر کند.

وسایل جانبی تزریق وریدی

دسترسی به رگ و ثابت نگه داشتن آن نیاز به ابزارهای تخصصی دارد:

• آنژیوکت (IV Catheter): وسیله‌ای متشکل از یک سوزن راهنما و یک کاتتر پلاستیکی نرم. پس از رگ‌گیری، سوزن خارج شده و کاتتر منعطف در رگ باقی می‌ماند. آنژیوکت به دلیل انعطاف‌پذیری کاتتر، برای تزریقات طولانی‌مدت یا نیاز به دسترسی مکرر به ورید، انتخاب اصلی است.
• اسکالپ وین (سوزن پروانه‌ای/Scalp Vein): یک سوزن بسیار ظریف که به دو بال پلاستیکی متصل است. به دلیل دقت بالا و آسیب کمتر، اسکالپ وین برای رگ‌های ظریف یا شکننده، مانند رگ‌های کودکان و سالمندان، یا زمانی که نیاز به تزریق بسیار آهسته است، مناسب‌تر می‌باشد.
• کش سرم (گارو/تورنیکت): نواری کشسان که برای محدود کردن جریان خون وریدی در بالاتر از محل تزریق استفاده می‌شود تا رگ‌ها برجسته شده و رگ‌گیری تسهیل شود.
• چسب آنژیوکت: یک پانسمان استریل برای ثابت نگه داشتن آنژیوکت در محل تزریق و جلوگیری از حرکت بیمار و خروج ناخواسته کاتتر.

انواع سرم از نظر غلظت اسمزی آن ها

غلظت اسمزی یا اسمولاریته، تعیین می‌کند که محلول تزریق شده، چقدر با غلظت طبیعی خون شما همخوانی دارد. این عامل مشخص می‌کند که مایع پس از ورود به بدن، چه تاثیری بر حجم سلول‌ها خواهد گذاشت:

1. محلول‌های ایزوتونیک (Isotonic): این محلول‌ها دارای غلظت اسمزی ایده‌آل و مشابه با خون هستند. هدف از تزریق آن‌ها، تأمین آب و الکترولیت‌ها بدون ایجاد جابه‌جایی شدید در مایعات داخل سلولی است. این نوع سرم بهترین گزینه برای جبران حجم مایعات از دست رفته در عروق است. مثال‌های رایج شامل نرمال سالین (۰.۹% سدیم کلرید) و سرم رینگر هستند. لازم به ذکر است که سرم دکستروز ۵% (D5W) در ابتدا ایزوتونیک است، اما به دلیل متابولیزه شدن سریع قند آن توسط بدن، عملاً تأثیر یک محلول هیپوتونیک (تأمین کننده آب خالص) را پیدا می‌کند.
2. محلول‌های هیپرتونیک (Hypertonic): غلظت این سرم‌ها بیشتر از غلظت طبیعی خون است. تزریق آن‌ها باعث می‌شود که آب از فضای داخل سلولی و بافت‌های اطراف به داخل رگ‌ها کشیده شود. به دلیل این خاصیت، محلول‌های هیپرتونیک در شرایطی مانند کاهش فشار و ادم مغزی یا در درمان کمبود شدید سدیم (هیپوناترمی) کاربرد دارند. مانیتول ۲۰% یکی از نمونه‌های شناخته شده سرم‌های هیپرتونیک است که برای کاهش فشار مغزی استفاده می‌شود.
3. محلول‌های هیپوتونیک (Hypotonic): این محلول‌ها غلظت کمتری نسبت به خون دارند. تزریق آن‌ها باعث می‌شود که آب به داخل سلول‌ها نفوذ کند تا غلظت محیط متعادل شود. از این نوع سرم‌ها برای درمان کم‌آبی شدید در سطح سلولی (تأمین آب آزاد) استفاده می‌شود و نصف نرمال سالین (۰.۴۵% NaCl) یک مثال رایج از آن است.

انواع سرم از نظر ترکیب شیمیایی

علاوه بر غلظت اسمزی، نوع مواد شیمیایی حل شده در سرم، کاربرد آن را تعیین می‌کند:

• سرم نرمال سالین (Normal Saline): این سرم شامل آب و ۰.۹% سدیم کلرید است و پرکاربردترین محلول برای جایگزینی حجم مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته، به ویژه در موارد شوک، احیاء قلبی ریوی و همچنین به عنوان رقیق‌کننده برای تزریق داروهای وریدی است.
• سرم دکستروز (Dextrose): حاوی آب و قند (۵% یا ۱۰%). اصلی‌ترین کاربرد آن جبران کمبود گلوکز خون و تأمین نیاز آبی سلول‌ها است.
• سرم رینگر (Ringer) و رینگر لاکتات (Ringer Lactate): این سرم‌ها محلول‌های الکترولیتی جامعی هستند که علاوه بر سدیم و کلر، شامل پتاسیم و کلسیم نیز می‌باشند. آن‌ها در جبران همزمان مایعات و الکترولیت‌های حیاتی که در اثر اسهال شدید، سوختگی یا جراحی از دست می‌روند، بسیار موثرند.
• سرم‌های تغذیه‌ای (آمینو اسید و اینترالیپید): سرم‌های آمینو اسید مانند آمینوژن (با غلظت‌های ۵% یا ۱۰%)، حاوی اسیدهای آمینه یا همان بلوک‌های ساختاری پروتئین هستند. این سرم‌ها برای تغذیه وریدی والدینی (PN) در بیمارانی که توانایی مصرف غذا از راه دهان (NPO) را ندارند، یا دچار سوء تغذیه شدید هستند (مانند بیماران سرطانی یا پس از جراحی‌های بزرگ)، تجویز می‌شوند.
• سرم‌های حجم‌دهنده پلاسما (مانند دکستران ۴۰ و هماکسل): این محلول‌ها، که به عنوان کلوئید شناخته می‌شوند، برای حفظ حجم خون به کار می‌روند. دکستران ۴۰ به عنوان جانشین پلاسما در مواقع شوک ناشی از خونریزی یا جراحی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تفاوت تزریق وریدی (IV) با تزریقات عضلانی (IM) و زیرجلدی (SC)

روش تزریق، بسته به ساختار شیمیایی دارو و سرعت مطلوب جذب آن انتخاب می‌شود. تزریقات بر اساس عمق نفوذ سوزن طبقه‌بندی می‌شوند:

• تزریق داخل وریدی (IV): دارو مستقیماً به جریان خون وارد می‌شود. این روش جذب صد در صدی و فوری را تضمین می‌کند و برای داروهای اورژانسی یا تزریق حجم زیادی از مایعات (سرم‌تراپی) ضروری است.
• تزریق عضلانی (IM): دارو به درون بافت ماهیچه‌ای تزریق می‌شود. از آنجا که ماهیچه‌ها بافت پر عروقی هستند، جذب دارو نسبتاً سریع است. این روش برای واکسن‌ها و داروهایی که نیاز به جذب متوسط دارند، استفاده می‌شود.
• تزریق زیرجلدی (SC): دارو در لایه چربی زیر پوست تزریق می‌شود. به دلیل عروق کمتر در بافت چربی، سرعت جذب دارو کندتر از حالت عضلانی است. این روش برای داروهایی که نیاز به آزادسازی آهسته و طولانی‌مدت دارند، مانند انسولین و هپارین، ایده‌آل است.

دستگاه‌های پیشرفته تزریق و پمپ‌های سرم

در محیط‌های درمانی پیشرفته و برای تزریقات حساس، اتکا به نیروی گرانش و تنظیم دستی قطرات کافی نیست. اینجا دستگاه‌های تخصصی وارد عمل می‌شوند.

پمپ‌های حجمی و سرنگی

پمپ‌های انفوزیون (Infusion Pumps) و پمپ‌های سرنگی (Syringe Pumps) دستگاه‌هایی هستند که تزریق مایعات یا داروها را با فشار مکانیکی و با سرعت دقیق اندازه‌گیری شده (بر حسب میلی‌لیتر بر ساعت) کنترل می‌کنند.

این پمپ‌ها مزیت حیاتی را فراهم می‌کنند: حذف خطای انسانی در شمارش قطرات. در تزریق داروهایی که نیاز به دوز میلیمتری دارند (مانند داروهای شیمی‌درمانی، داروهای قلب یا داروهای مسکن قوی در ICU)، استفاده از پمپ‌های انفوزیون ضروری است. این دستگاه‌ها مجهز به سیستم‌های هشداردهنده (آلارم Occlusion یا انسداد) هستند که در صورت افزایش فشار در رگ یا بسته شدن لوله، فوراً تزریق را متوقف کرده و هشدار می‌دهند. این سطح از کنترل، ایمنی بیمار را به خصوص در تزریقات طولانی‌مدت به شدت افزایش می‌دهد.

لوازم تزریق سرم و کارایی هر کدام

به لوازم تزریق سرم، ست سرم گفته می‌شود. ست سرم یک پک کامل از وسایل سرم است که از آن برای تزریق سرم به بیمار استفاده می‌شود. وسایل سرم به کار رفته در‌ست سرم تجهیزات پزشکی کوچک و بزرگی هستند که با سر‌هم کردن آن‌ها می‌توان تزریقات مستقیم به داخل ورید را انجام داد.

لوازم تزریق سرم موجود در یک ست سرم عبارتند‌از:

1. گیره غلتکی: این وسیله از مهم‌ترین اجزای ست سرم است چراکه به کمک آن می‌توان میزان انتقال سرم به بدن بیمار را تنظیم کرد.
2. محفظه سرم: محفظه سرم از اصلی‌ترین لوازم تزریق سرم است و درست در زیر کیسه سرم قرار دارد و قطره‌های سرم خارج شده از کیسه سرم را نشان می‌دهد. محفظه سرم به کنترل میزان مایع خروجی از کیسه سرم کمک می‌کند.
3. پورت تزریق: این قسمت از ست سرم معمولاً در بالای محفظه سرم واقع شده است و اگر نیاز باشد تا دارویی به همراه سرم به بیمار تزریق شود، از این پورت یا درگاه وارد محلول سرم می‌شود.
4. گیره اسلایدی: این گیره در برخی از ست‌های سرم موجود است و وظیفه قطع کردن جریان مایع سرم را دارد. البته این کار با گیره غلتکی نیز قابل انجام است.

عوارض جانبی رایج و علائم نفوذ سرم

• نفوذ (Infiltration): شایع‌ترین عارضه سرم‌تراپی است و زمانی رخ می‌دهد که نوک آنژیوکت از ورید خارج شده و مایع سرم به جای ورود به جریان خون، به بافت‌های اطراف نشت می‌کند.
  • علائم هشداردهنده نفوذ: تورم قابل مشاهده در محل تزریق، احساس سردی در پوست اطراف، درد یا سوزش، و عدم برگشت خون به لوله ست سرم. اگر این علائم مشاهده شوند، تزریق باید فوراً متوقف شده و عضو متورم بالا نگه داشته شود.
• التهاب ورید (Phlebitis): التهاب دیواره رگ که با قرمزی، گرما، درد و احساس سفتی یا طناب‌مانند شدن رگ در محل تزریق همراه است.
• خطرات سیستمیک: تزریق با سرعت نامناسب می‌تواند منجر به خطرات جدی مانند برهم خوردن تعادل الکترولیت‌ها و افزایش بار حجمی (هایپرولمیا) شود. هایپرولمیا باعث تجمع مایع در ریه‌ها و افزایش فشار خون شده و برای بیماران قلبی و کلیوی بسیار خطرناک است.
• تزریق داخل شریان: یک خطای فنی نادر اما بسیار خطرناک که اگر مایع به جای سیاهرگ وارد سرخرگ شود، می‌تواند باعث اسپاسم سرخرگ و از بین رفتن (گانگرن) عضو گردد.
• سیفتی باکس (Safety Box) یک ظرف پلیمری مقاوم است که مخصوص جمع‌آوری سوزن‌ها، سرنگ‌ها، اسکالپ وین‌ها و آنژیوکت‌های مصرف‌شده طراحی شده است. هدف اصلی آن جلوگیری از صدمات سوزن‌زنی تصادفی (Needle Stick Injuries) است، که می‌تواند منجر به انتقال بیماری‌های عفونی خطرناک مانند هپاتیت B، هپاتیت C و HIV شود. دستورالعمل‌های ایمنی حکم می‌کند که سیفتی باکس باید در نزدیکی محل تولید زباله قرار گیرد و نباید بیش از دو سوم ظرفیت آن پر شود تا از سرریز شدن زباله‌های آلوده جلوگیری گردد. این اقدام، سلامت کادر درمان و خانواده را در محیط خانه تضمین می‌کند.

چک لیست ضروری قبل از تزریق سرم

• بررسی مدارک و تجهیزات: پرستار باید ابتدا نسخه پزشک در منزل را از نظر نوع سرم و دوز دارو چک کند. سپس تاریخ انقضای تمام وسایل یکبار مصرف (سرم، ست سرم، آنژیوکت) را بررسی نماید و مطمئن شود که هیچ ذرات جامدی در مایع سرم وجود ندارد.
• بهداشت و ضدعفونی: شستشوی کامل دست‌ها، پوشیدن دستکش‌های یکبار مصرف، و ضدعفونی کردن ناحیه تزریق با پاک‌کننده‌های مبتنی بر الکل، برای حفظ استریلیته حیاتی است.
• هواگیری (Purging) کامل: یکی از مهم‌ترین اقدامات قبل از اتصال به رگ بیمار است. ست سرم باید به کیسه متصل شده و گیره غلطکی باز شود تا مایع تمام هوای موجود در لوله را خارج کند. عدم هواگیری می‌تواند منجر به ورود هوا (آمبولی هوا) و انسداد عروق حیاتی شود.
• کنترل علائم حیاتی: بررسی فشار خون، ضربان قلب و سطح هوشیاری بیمار قبل و حین تزریق، به ویژه اگر داروهایی با اثرات سیستمیک به سرم اضافه شده باشند.

چرا باید از خدمات وصل سرم و تزریقات شبانه روزی در منزل استفاده کنیم؟

استفاده از کادر درمان ماهر برای تزریق سرم در منزل، مزایای متعددی را برای بیمار و خانواده به همراه دارد.

• تضمین ایمنی و کاهش خطای فنی: تزریق توسط فرد متخصص، خطر خطاهای جدی مانند رگ‌گیری نادرست، نفوذ سرم به بافت‌های اطراف، یا تزریق تصادفی به شریان را به شدت کاهش می‌دهد. در واقع، پرستار متخصص می‌تواند علائم نفوذ (مانند سردی و تورم موضع) را بلافاصله شناسایی و فرآیند را متوقف کند.
• آرامش و بهبود سریع‌تر: انجام درمان در فضای آشنا و راحت منزل، استرس بیمار را کاهش می‌دهد و از قرار گرفتن در معرض عوامل بیماری‌زای محیط بیمارستان جلوگیری می‌کند. این امر به ویژه برای افراد مسن، کودکان و بیماران دارای نقص ایمنی حائز اهمیت است.
• پایش مستمر وضعیت بیمار: برای بیمارانی که دارای شرایط زمینه‌ای (مانند نارسایی قلبی یا کلیوی) هستند و نسبت به تغییر حجم مایعات بسیار حساسند، پایش علائم حیاتی توسط پرستار در منزل حیاتی است تا از عوارضی مانند هایپرولمیا جلوگیری شود.
• دسترسی ۲۴ ساعته: این خدمات تضمین می‌کند که حتی برای تزریقاتی که در ساعات غیرمعمول یا شبانه تجویز شده‌اند، نیازی به مراجعه به مراکز درمانی وجود ندارد و درمان بدون وقفه ادامه یابد.

سخن پایانی

انواع سرم به منظور جبران مایعات بدن بیماران و تنظیم میزان املاح بدن آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. سرم‌ها انواع مختلفی دارند که هر یک برای شرایط خاصی قابل استفاده هستند به همین دلیل حتماً باید زیر نظر پزشک به کار روند. برای تزریق سرم به لوازم تزریق سرم نیاز است. به وسایل سرم، ست سرم گفته می‌شود که شامل گیره غلتکی، محفظه سرم، پورت تزریق، گیره اسلایدی و دیگر وسایل تزریق مانند آنژیوکت و یا اسکالپ هستند که به پرستار کمک می‌کند در انجام تزریقات در منزل و در فضای درمانی سرم را به سهولت به ورید بیمار تزریق کند.

پرسش‌های متداول

۱. عوارض تزریق سرم به روش خودسرانه و بدون نسخه پزشک چیست؟

تزریق سرم بدون تجویز و نظارت پزشک بسیار پرخطر است. خطرات اصلی عبارتند از: خطر فیزیکی ناشی از عفونت و آسیب به رگ، نشت مایع به زیر پوست (اینفیلتراسیون)، و خطر سیستمیک مانند افزایش بار حجمی (هایپرولمیا) که می‌تواند باعث ادم ریه در بیماران قلبی شود. همچنین، تزریق نادرست می‌تواند تعادل حیاتی الکترولیت‌های بدن (سدیم و پتاسیم) را بر هم زده و ریتم قلب را مختل کند.

۲. اگر رگ هنگام سرم زدن پاره شود، چه اتفاقی می‌افتد؟

پارگی رگ (که اغلب به دلیل تجربه کم یا شکنندگی رگ‌ها رخ می‌دهد) منجر به نشت مایع به بافت‌های اطراف (نفوذ یا Infiltration) می‌شود. در این حالت، محل تزریق دچار تورم، سردی و کبودی (هماتوم) می‌شود. برای درمان، باید تزریق فوراً قطع شود و عضو بالا نگه داشته شود. استفاده از کمپرس سرد و سپس گرم می‌تواند به جذب مایع کمک کند.

۴. در زمان تزریق سرم، بیمار چه علائمی را باید به پرستار اطلاع دهد؟

بیمار باید هر گونه درد شدید، سوزش، تورم غیر عادی، احساس سردی در ناحیه تزریق، خارش یا علائم سیستمیک ناگهانی مانند تنگی نفس، سرگیجه یا تپش قلب را فوراً به پرستار اطلاع دهد. این علائم می‌توانند نشان‌دهنده نفوذ مایع، التهاب یا واکنش آلرژیک باشند.